چرا بهترین استراتژی در مورد “واکسن کرونا” اتکا به تولید آن در داخل کشور است؟!

به گزارش خبرنگار بهداشت و درمان باشگاه خبرنگاران پویا؛ از زمان آغاز همه‌‌گیری کرونا در جهان و افزایش تلفات ناشی از بیماری، کشورهای جهان از جمله ایران در صدد برآمدند تا به واکسنی مؤثر برای قطع زنجیره انتقال بیماری دست یابند.

یکی از واکسن‌‌های ایرانی کرونا در فاز نخست تست انسانی قرار دارد و بر اساس پیش‌‌بینی‌‌ها، در صورت موفقیت‌آمیز بودن تا اوایل اسفند وارد فاز دوم خواهد شد و در بهار 1400 به تولید انبوه خواهد رسید.

وزیر بهداشت وعده واردات واکسن از منابع معتبر را داده است، در همین راستا به‌سراغ “دکتر مریم واعظ جلالی” متخصص ویروس‌شناسی پزشکی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی رفتیم تا درباره واکسن کرونا با او گفت‌‌وگو کنیم.

تسنیم: به‌طور کلی تاکنون چند نوع واکسن برای مقابله با ویروس‌‌ها تولید شده است؟

برای ساخت واکسن‌‌های ضدویروس، چند راه وجود دارد؛ اول آن‌‌که از “ویروس کشته‌شده” استفاده کنیم؛ در این روش ویروس با روش‌‌هایی کشته می‌‌شود اما این ویروس با این که کشته شده است، این قابلیت را دارد که وقتی آن را به بدن انسان تزریق می‌‌کنیم، می‌‌تواند پاسخ ایمنی را علیه خودش برانگیزد تا پادتن‌‌های تولیدشده در بدن، انسان را در مقابل ابتلا به آن نوع ویروس محافظت کنند.

این روش بسیار ایمن است زیرا از این واکسن‌‌ها حتی می‌‌توانیم برای افرادی که دچار نقص سیستم ایمنی و بیماری‌‌های زمینه‌‌ای هستند نیز استفاده کنیم؛ در جهان سال‌‌هاست به همین روش واکسن فلج اطفال ساخته و تزریق می‌‌شود.

دسته دیگر واکسن‌‌ها، از “ویروس‌‌های ضعیف‌شده” ساخته می‌‌شوند یعنی بیماری‌‌زایی ویروس کاهش می‌‌یابد و آن را به بدن انسان تزریق می‌‌کنیم و باعث ایمنی‌‌زایی در مقابل بیماری می‌‌شود؛ واکسن‌‌های سرخک و سرخجه از جمله واکسن‌‌های ایرانی هستند که به این روش ساخته می‌‌شوند و ایمنی ناشی از این نوع واکسن نیز طولانی‌‌مدت است اما برای برخی افراد مانند بیماران دچار نقص سیستم ایمنی (مثلاً فردی که به‌دلیل پیوند کلیه کورتون مصرف می‌‌کند) این نوع واکسن ممکن است مناسب نباشد زیرا در این روش، ویروس ضعیف‌شده وارد بدن فردی می‌‌شود که دچار مشکل در سیستم ایمنی است و ممکن است در بدن او، بیماری ناشی از آن ویروس را ایجاد کند البته این نوع واکسن‌‌ها برای افراد سالم این مشکل را ایجاد نمی‌‌کنند.

این دو روش ساخت واکسن که گفته شد، روش‌‌های سنتی ساخت واکسن هستند که سال‌‌هاست در جهان و ایران از این روش‌‌ها برای واکسیناسیون مردم استفاده می‌‌شود و نتایج بسیار عالی نیز داشته است.

یک‌سری روش‌‌های جدید برای ساخت واکسن ضدویروسی نیز استفاده می‌‌شود در یکی از این روش‌‌ها از اجزای ویروس مانند پوشش یا ماده ژنتیکی ویروس برای ساخت واکسن استفاده می‌‌شود مثلاً در ساخت واکسن هپاتیت‌ب، از پروتئین سطحی ویروس استفاده شده است یعنی پروتئین سطحی ویروس به فرد تزریق می‌‌شود و بدن او علیه این پروتئین سطحی پادتن می‌‌سازد و این پادتن، باعث پیشگیری از ابتلا به ویروس‌‌ هپاتیت‌ب خواهد شد، به این واکسن‌‌ها ساب‌‌یونیت (به‌اصطلاح خودمانی، یک قسمت از ویروس) گفته می‌‌شود.

در انواعی از واکسن‌‌ها از ماده ژنتیکی ویروس برای ساخت آن‌‌ها استفاده می‌‌شود؛ برای مثال DNA ویروس را به سلول وارد می‌‌کنند و اگر این ماده ژنتیکی بتواند وارد سلول شود و پروتئین مورد نیاز ویروس را بسازد، این پروتئین‌‌ها از سلول خارج می‌‌شوند، سیستم ایمنی آن‌‌ها را شناسایی می‌‌کند و علیه آنها پادتن می‌‌سازد و در مقابل آن ویروس، ایمنی ایجاد می‌‌شود.

متأسفانه این نوع واکسن‌‌ها به‌دلیل مشکلاتی که در آن‌‌ها وجود داشت نتوانستند وارد بازار شوند و بیشتر در حد کارهای تحقیقاتی بوده است؛ یک روش بسیار جدید دیگر برای ساخت واکسن این است که به‌جای آن‌‌که ژن تولیدکننده یک پروتئین را وارد سلول کنیم، RNA ویروس را به سلول بزنیم؛ این RNA که یک رشته ژنتیکی است وارد سلول می‌‌شود و پروتئینی می‌‌سازد که سیستم ایمنی علیه آن پروتئین، پادتن بسازد؛ الآن واکسن‌‌ فایزر با همین تکنولوژی ساخته شده است.

تسنیم: با توجه به این‌‌که واکسن‌‌های ساخته‌شده بر اساس RNA جدید هستند، چه عوارضی ممکن است داشته باشند؟

یکی از مسائلی که در مورد این واکسن‌‌ها وجود دارد این است که این واکسن‌‌ها به‌دلیل ساختار mRNA بسیار به دما حساس هستند زیرا mRNA بسیار ناپایدار است و رعایت پروتکل‌‌های سختی را برای پایداری می‌‌طلبد همچنین انتقال آن به افرادی که دریافت‌‌کننده واکسن هستند سخت است زیرا باید دمای منفی 70 درجه را برای آن تأمین کنیم که ام‌‌آران‌‌ای در دمای بالاتر از بین نرود.

یکی از اشکالات عمده این واکسن‌‌ها استفاده از آن‌‌هاست مثلاً در کشورهایی که هوای گرم دارند یا امکان حمل‌ونقل واکسن به آن مناطق وجود ندارد، توصیه به تزریق این واکسن‌ها نمی‌‌شوند زیرا تأمین دمای مناسب برای آن‌‌ها بسیار سخت است و در صورت نبود دمای منفی 70، واکسن غیرفعال می‌‌شود.

بحث دیگر این است که واکسن‌‌های برپایه mRNA مانند فایزر یک خصوصیت بازر دارند و آن هم این است که می‌‌توانند واکنش‌‌های التهابی شدید در بدن ایجاد کنند و ازآن‌‌جا که واکنش‌‌های التهابی ایجاد می‌‌کنند در پروتکل‌‌های تزریق این نوع واکسن گفته شده است که این واکسن به افراد دچار آلرژی و بیماری‌‌های زمینه‌‌ای تزریق نشود.

تسنیم: عوارض بلندمدت این واکسن‌‌ها چیست؟

mRNAها رمزهایی را برای ساخت پروتئین به سلول‌‌ها ارسال می‌‌کنند؛ اگر پروتئینی که با پیام این ام‌‌آران‌‌ای تولید می‌‌شود باعث پاسخ ایمنی شدید بشود؛ عارضه ایجاد می‌‌شود البته این مسائل باید در فاز تست آزمایشگاهی بررسی شود اما در مورد ویروس کرونا، یک نکته وجود دارد؛ در زمان آلودگی بیمار به ویروس کرونا در بیمار، طوفان سیتوکینی رخ می‌‌دهد که نوعی واکنش التهابی است؛ با توجه به این نکته و این‌‌که ویروس کرونا، ویروسی جدید است باید دوز mRNA در تولید پروتئین‌‌ها، مورد بررسی قرار بگیرد و باید در آینده دید که در چند درصد از افرادی که دریافت‌‌کننده این نوع واکسن بوده‌‌اند، تولید بیش از حد پروتئین و واکنش بیش از حد سیستم ایمنی رخ داده است که این امر باید در فازهای تست انسانی به‌طور کامل بررسی می‌‌شوند.

تسنیم: با توجه به این‌‌که بسیاری از واکسن‌‌های موجود در جهان در زمان حاضر در فاز سوم کارآزمایی بالینی قرار دارند یعنی هنوز مرحله تست انسانی را به‌طور کامل طی نکرده‌‌اند؟

برای این‌‌که واکسن‌‌ها بتوانند به‌طور عمومی در جامعه مورد استفاده قرار بگیرند باید فازهای مختلف کلینیکال ترایال (کارآزمایی بالینی) را طی کنند؛ در فاز سوم کارآزمایی بالینی که واکسن‌‌های کرونایی که در زمان حاضر در جهان در حال تزریق هستند در این فاز قرار دارند، واکسن روی تعداد افراد بیشتری نسبت به فازهای یک و دو تست می‌‌شود؛ در شرایط کنونی، سازمان جهانی بهداشت هیچ‌کدام از واکسن‌‌های کرونا را به‌طور قطعی تأیید نکرده است بلکه گفته است که با توجه به شرایط بحرانی موجود، به‌صورت اورژانسی به آن‌‌ها مجوز مصرف می‌‌دهد در نتیجه تمام واکسن‌‌هایی که در زمان حاضر استفاده می‌‌شوند در صورتی که به تأیید قطعی سازمان جهانی بهداشت نرسند، نمی‌‌توانیم آن را واکسن قطعی کرونا بنامیم زیرا باید بررسی شود که واکسن‌‌های موجود، به‌چه‌میزان ایمنی‌‌زایی دارند و این ایمنی چه‌مدت زمانی به‌طول می‌‌انجامد.

تسنیم: برخی از مردم می‌گویند “برخی کشورهای همسایه واکسیناسیون کرونا را شروع کرده‌اند و ما در این امر از سایر کشورها عقب مانده‌ایم”! آیا این تصور صحیح است؟

مردم به‌دلیل شرایط حساسی که در جامعه در پی شیوع کرونا به‌وجود آمده است روی مسئله واکسن به‌شدت حساس شده‌‌اند در حالی که همه واکسن‌‌های موجود در جهان در فاز تست انسانی و در دست بررسی قرار دارند و واکسن قطعی کرونا نیستند.

تسنیم: برخی متخصصین معتقدند که باید 60 تا 70 درصد جوامع، علیه کرونا واکسینه شوند تا به یک ایمنی جمعی علیه این بیماری برسیم؛ با وجود این، چرا کشورها اقدام به واردات تنها چند هزار یا چند میلیون دوز واکسن می‌‌کنند؟ آیا این تعداد برای ایجاد ایمنی اصلاً تأثیری دارد؟

در صورتی که افراد بیشتری به ویروس کرونا آلوده شوند به این معناست که ویروس به بدن تعداد بیشتری از افراد وارد شده و در نتیجه ممکن است بیشتر دچار جهش شود بنابراین اگر زمینه برای انتقال ویروس کرونا به‌وجود بیاید ویروس در طبیعت پایدار می‌‌ماند. چرخش ویروس در کشور نمی‌‌تواند خبر خوبی باشد زیرا شرایط را برای تکثیر بیشتر ویروس فراهم می‌‌کند و جهش ویروس احتمال بیشتری پیدا می‌‌کند.

نکته دیگر این است که واکسن‌‌های کرونای موجود در جهان، هنوز در فاز سوم کارآزمایی بالینی قرار دارند و به‌طور قطعی ایمن معرفی نشده‌‌اند بنابراین سازمان جهانی بهداشت به همه کشورها تأکید می‌‌کند که تا حد امکان واکسن را خودشان بسازند و در صورتی که امکانات و تجهیزات لازم برای ساخت واکسن را ندارند، آن را از سایر کشورها خریداری کنند،
این امر با این هدف انجام می‌‌‌‌شود که تاحدودی قطع زنجیره انتقال بیماری انجام شود؛ اگر واکسن با تعداد محدودی برای کشورها فراهم می‌‌شود به این دلیل است که می‌‌خواهند گروه‌‌های در معرض خطر و کادر درمان، از ابتلا به بیماری مصون بمانند و انتقال بیماری تا حدی کاهش یابد؛ ایمنی 60 تا 70 درصد افراد در مقابل کرونا زمانی رخ خواهد داد که واکسن‌‌هایی که به تأیید قطعی رسیده‌‌اند به سایر افراد و گروه‌‌ها تزریق شود البته باید در آن زمان نیز متخصصین اپیدمیولوژی بررسی کنند که اگر واکسیناسیون موفقی داشته باشیم؛ چند درصد افراد جامعه در مقابل ویروس کرونا ایمن می‌‌شوند. باید توجه داشت که در مورد ویروس کرونای جدید، هنوز اطلاعات جهان کافی نیست.

تسنیم: برخی جریانات چه در داخل کشور و چه در خارج  از کشور سعی در القای این تصور دارند که ایران در واکسن‌‌سازی قدرت کافی ندارد! به‌عنوان یک ویروس‌‌شناس که سال‌‌هاست با واکسیناسیون در ایران و انواع واکسن‌‌های ایرانی آشنایی دارید این ادعا را تأیید می‌‌کنید؟

اگر واکسن ایرانی کرونا در چند ماه آینده در کشور به نتیجه برسد، فوق‌‌العاده عالی است زیرا ما سابقه درخشانی در واکسن‌‌سازی داریم؛ پوشش واکسیناسیون در کشور ما همواره بالا بوده است و دستاوردهای بسیاری در این زمینه داشته‌‌ایم و هر ایرانی باید به این دستاوردهای چندساله افتخار کند.

واکسن‌‌ ایرانی کرونا که در زمان حاضر در فاز نخست تست انسانی قرار دارد، واکسنی به‌روش ویروس کشته‌شده است و این روش، ایمن است؛ نگاهی به پیشینه ایران در واکسن‌‌سازی نشان از کارنامه درخشان ایران در این زمینه دارد و با توجه به این‌‌ نکته، امیدوارم که واکسن ایرانی کرونا نیز بتواند نتیجه مناسبی داشته باشد و در جامعه مورد استفاده قرار بگیرد تا از واردات واکسن از سایر کشورها نیز بی‌‌نیاز شویم.