ایران کشوری چهار فصل با اقلیم‌های متفاوت است که لباس هریک از اقوام ایرانی نیز از شرایط اقلیمی و جغرافیایی و فرهنگی تأثیر گرفته و نشان دهنده هویت و شخصیت فرهنگی آن قوم و پای‌بندی به میراث فرهنگی گذشتگان است.

به گزارش خبرنگار ایمنا، به هر کجای ایران که سفر کنیم اقوام مختلفی را خواهیم دید؛ لر، ترک، بلوچ، عرب، ترکمن، بختیاری، گیلکی و…. بیایید یکبار با دقت به لباس‌های اقوام ایرانی در جای‌جای این سرزمین پهناور نگاه کنیم، لباس‌هایی که هرکدام ریشه در خاک ایران دارند. لباس‌هایی با رنگ‌ها و طرح‌هایی پر از معنا که تا حد زیادی متأثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط زندگی و فرهنگ آنان است، اما این روزها به حلقه‌هایی گمشده تبدیل شده اند.

در این خصوص با «زهرا فنایی» دانش آموخته دکترای تاریخ تحلیلی و تطبیقی هنر اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد واحد خوراسگان گفتگو کرده ایم.

لباس‌های سنتی چگونه و بر چه اساسی تولید می‌شوند؟

مواردی مانند اقلیم، جغرافیا، منابع طبیعی، تیپولوژی و ریخت شناسی را می‌توان درنظر گرفت. درمورد ریخت شناسی تزئین می‌توان پته‌ی کرمان را مثال زد که درخت‌های عظیمی در آن مشاهده می‌شود که آن درختان عظیم سرو در ماهان نیز زیاد وجود دارد و به همین دلیل در تزئینات استفاده می‌شوند. این ویژگی‌ها در لباس‌ها و دست بافته‌های شمال و یا گل‌های که بر روی لباس و چهار قد زنان در ابیانه وجود دارد برگرفته از محیط اطراف و زندگی‌شان است که مورد توجه قرار می‌گیرد. مورد بعدی این است که ایران یک کشور چهار فصل است و بیش‌ترین تنوع بر روی لباس‌ها دیده می‌شود، ما لباس‌هایی را داریم که کاملاً ساده و یا کاملاً پیچیده‌اند و در آن‌ها یک دنیا طرح و نقش و تزئین وجود دارد که تمامی ندارد و این بسیار زیبا است. ما از آن کشورهایی هستیم که در لباس‌هایمان تنوع بی نظیری وجود دارد اما متأسفانه نسبت به این موضوع بی توجه هستیم. اقلیم‌ها و شرایط گرم و سرد در شکل گیری رنگ‌ها و تزئینات لباس‌ها بسیارمهم است، برای مثال در فصل گرما نمی‌توان لباس رنگ تیره استفاده کرد یا وقتی فصل سرما است نمی‌توانیم از لباس‌های نازک استفاده کنیم پس در این شرایط تعداد لباس‌ها بیشتر یا چین دامن‌ها پرتر می‌شود. مورد بعدی منابع طبیعی است یعنی در آن منطقه چه محصولی کشت یا استخراج می‌شود مانند پشم، پنبه یا ابریشم که پاچه‌ها را بر این اساس می بافند و طراحی می‌کنند.

مسئولان تا چه اندازه می‌توانند در ترغیب مردم به استفاده از لباس‌های سنتی تأثیرگذار باشند؟

اگر تاریخچه پارچه و پوشاک در ایران را بررسی کنیم می بی نم که پادشاهان ایران درطول تاریخِ ما بر روی این مسئله بسیار سرمایه گذاری کردند و هرچه داریم از آن زمان است؛ برای مثال در زمان داریوش که هند را فتح شد پنبه را از هند به ایران وارد کردند و تمام مزارع ایرانی با پنبه پُر شد و از خوزستان تا شهرهای دیگر ایران کشت پنبه را گسترش دادیم و وابستگی کشور از پشم رها شد و یا ورود ابریشم که از جاده ابریشم و در دوره اشکانیان شکل گرفت و به این ترتیبت ابریشم به ایران وارد شد، مورد دیگر که به پادشاهان گذشته باز می‌گردد موضوع فناوری‌هایی است که در زمان‌های مختلف ایجاد شد و در تنوع بافت پارچه‌ها مانند زری و مخمل و درنتیجه در شکل گیری و تنوع لباس‌ها بسیار تأثیر گذار بوده است.

برای ترغیب نسل جوان به استفاده از لباس‌های سنتی چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟

مواردی که باید در ارتباط با لباس، مُد و فشن درنظر گرفت خصوصیات جوان‌ها و نوجوانان است یعنی بدانیم که یک جوان و یک نوجوان چه خواسته‌ها و نیازهایی دارد و بر این اساس برای آن‌ها لباس و الگو طراحی کنیم و سپس ارزش‌های ایرانی را در آن الگو بگنجانیم. برای مثال جوانان و نوجوانان در همه جا و در شبکه‌های مجازی پوشش سایر کشورها را مشاهده می‌کنند و اگر الان همه لباس هودی می‌پوشند و این هودی با فرهنگ ما متناسب نیست ما می‌توانیم آن را متناسب سازی کنیم یعنی می‌توانیم آن لباسی که همه می‌پوشند و در همه جای جهان استفاده می‌کنند را با توجه به ارزش‌های ایرانی بومی سازی کرده و برای آن طراحی کنیم، مثلاً اگر کوتاه است در آن اصلاحات انجام دهیم و متناسب با شئونات خودمان استفاده کنیم و به گونه دیگری طراحی کنیم، یا در آن از تزئیناتی استفاده کنیم که بتوانیم آن را با فرهنگ خودمان سازگاری دهیم که این موضوع دوجنبه دارد و یک مورد این است که خواسته‌ی نوجوان برطرف خواهد شد و دومین مورد این است که ارزش‌ها و فرهنگ به او شناسانده خواهد شد زیرا جوانِ ما از فرهنگمان اطلاعی ندارد و زمانی که ما چیزی را آموزش نمی‌دهیم چگونه انتظار داریم که جوان‌ها بتوانند از آن استفاده کنند!

لباس‌هایی که امروزه در سطح جامعه می‌بینیم تا چه اندازه با فرهنگ ایرانی متناسب است؟

نمی‌توان گفت لباس‌ها مناسب با فرهنگ ایرانی هست یا نیست. از سال ۲۰۰۰ با ورود به قرن جدید مسئله‌ای در جهان مطرح شده به عنوان «گلوبالیسم» یا جهان‌گرایی که می‌توان گفت همان مد جهانی یا فضاهای پست مدرنی است که در فرهنگ و مد داریم؛ زمانی که می‌گوییم گلوبالیسم یا مد جهانی یعنی آن شلواری که جوان در کشور اسلامی ایران به پا می‌کند همان را در کشور اروپایی، آمریکایی و آسیای دور می‌پوشند و فرقی نمی‌کند همه به یک سمت و سو می‌روند. مورد دیگر نوع نگاه غیرعمیق و بی‌محتوایی است که فضای پست مدرن به این نمادها و نشانه‌ها دارد. ما در فرهنگ ایرانی و فرهنگ شرقی، نمادها و نشانه‌های خیلی عمیقی داریم که در پشت هرکدام محتوای عمیقی وجود دارد البته در فرهنگ غربی بسیار سطحی استفاده شده است که نشان دهنده همان گلوبالیسم است یعنی استفاده شده، اما بدون آن که محتوا و معنای آن را بدانند؛ برای مثال بر روی پیراهن یک سلبریتی معروف نقش گل شاه عباسی می‌اندازند در حالی که اگر این گل شاه عباسی بر لباس یک ایرانی قرار بگیرد محتوای پشت آن بسیار غنی است و می‌تواند معناهای بسیار زیادی پشت آن داشته باشد که هرکسی می‌تواند معنای یا خاطره‌ای از آن را در ذهن خود داشته باشد.

ضرورت استفاده از لباس‌ سنتی در میان اقوام ایرانی

آیا در این جهان‌گرایی، مطلقاً نباید به فرهنگ غربی اجازه ورود بدهیم یا اینکه ارزش‌های فرهنگی خودمان را با آن‌ها تلفیق کنیم؟

ما نمی‌توانیم خارج از ویژگی فضایی مُد جهانی صحبت کنیم و برخلاف جریان آب شنا کنیم و بگوییم ما ایرانی هستیم و آنها اروپایی‌اند؛ پس قطعاً باید در این فضا حرکت کنیم، اما ارزش‌های خودمان را استفاده کنیم و آموزش دهیم و هر چیزی را درست و بجا استفاده کنیم و به جامعه و جوانانمان بشناسانیم؛ اول فرهنگ سازی کنیم سپس سر ناسازگاری و مخالفت بگیریم، برای مثال در کره جنوبی همه لباس غربی است و کاملاً از تیپ و مد غربی استفاده می‌کنند، اما در همین لباس‌های غربی ارزش‌های فرهنگی خود را حفظ کرده و آنها را استفاده کرده اند پس به آموزش نیاز داریم که جوانان و دانشجویانمان را با این موارد آشنا کرده و بی تفاوت به مد جهانی نباشیم.

تدریس مد و لباس در دانشگاه‌ها به فرهنگ ایرانی تمرکز دارد یا غربی؟

هردو تدریس می‌شود و نمی‌توان گفت که غربی است یا مُد و فرهنگ ایرانی است و این به سوال قبل بازمی گردد و این طور عنوان کردم که از سال ۲۰۰۰ وارد گلوبالیسم شده و به سمت یک دهکده جهانی حرکت کردیم. یکی از شاخص‌های دهکده جهانی، یکسان بودن است و همه در آن مشابه هستند که این یک آفت و آسیب است. هنگامی که همه لباس‌ها یک شکل باشد ما نمی‌توانیم ارزش‌های خودمان را در آن لباس بگنجانیم و به آن سمت و سو حرکت می‌کنیم، اما قطعاً ما باید به دانشجوی خودمان فشن و مُد یا به نوعی مُد غرب و مُد اروپایی را آموزش دهیم تا آن‌ها را بشناسند و شاخص‌هایش را بدانند و تمام مجموعه‌هایی که طراحی کرده اند را بررسی کنند، چراکه ما نمی‌توانیم دانشجو را از شناخت هنر مُد روز برحذر داریم اما در کنار مواردی که آموزش می‌بینند واحدهایی مثل طراحی لباس‌های سنتی، پارچه‌های سنتی، پوشاک ایران باستان و پوشاک جهان در چارت درسی دانشجویان قرار دارد که می‌توانند این دو مورد را با یکدیگر تطبیق دهند و از آنها استخراجی داشته باشد که متناسب با فرهنگ جهانی و برگرفته از فرهنگ ایرانی است و حتماٌ فرهنگ ایرانی را در خود جا داده باشد.

جامعه ما تا چه اندازه از لباس‌های سنتی استقبال کرده است؟

از لباس‌های سنتی بسیار کم استقبال می‌شود و مقصر، خود ما و تمام کسانی است که برای جامعه برنامه ریزی می‌کنند. ما می‌گوئیم باید به فرهنگ ایرانی بنازیم و فرهنگ ایرانی اسلامی را گسترش دهیم و از طرفی اجازه نمی‌دهیم کارمندانمان در مدارس، دانشگاه‌ها و اداره‌هایمان با لباس لُری بیایند!؟ در ایران تنوع زیادی در پوشاک داریم و آیا در اینکه استفاده نمی‌شوند خود ما مقصر نیستیم؟ برای مثال فردی در سیستان و بلوچستان کار می‌کند ولی مجبور است با کت و شلوار یا مانتو و شلوار به سر کار برود درحالی که کت و شلوار و مانتو لباس ایرانی نیست.

تقصیر بزرگ بر گردن برنامه نویسانِ ما است، درواقع خودمان مانع می‌شویم و بعد می‌گوئیم باید فرهنگ سازی شود. من به خاطر دارم در سال ۷۱ که دانشجو بودم دانشجوهای ترکمن با لباس محلی در کلاس حاضر شدند اما آنها را از دانشگاه بیرون کردند و گفته بودند با پوشش مانتو و شلوار حاضر شوند، پس مقصر، برنامه نویسان و سیاست گذاران هستند.

اخیراً شنیده ام که در بندر عباس کارمندان اجازه دارند با لباس محلی در سرکار حاضر شوند اما دانشجویان و دانش آموزان و سایرین اجازه ندارند با این پوشش به محل تحصیل بروند! در استان‌های کُردنشین به دلیل داشتن تعصب خاصی که بر روی لباس‌هایشان دارند با همان لباس در همه جا حتی در مکان‌های رسمی حاضر می‌شوند و ما می بی نم که بین تمام پوشاکی که داریم لباس‌های کردی و بلوچی شکل اصلی خود را حفظ کرده اند.

یک شرکت دانش بنیان مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف موفق به تولید «ماسک‌های شیلد» شد.

به گزارش ایسنا، علی زینعلی، مدیرعامل این شرکت دانش بنیان در مورد فعالیت این شرکت گفت: شرکت ما با هدف ارائه راهکارها، خدمات و محصولات در حوزه آلاینده‌های نوین به ویژه امواج الکترومغناطیس و شیوه‌های ایمن‌سازی از سال ۱۳۸۵ فعالیت خود را آغاز کرده است و در عرصه داخلی و بین المللی توانسته سوابق درخشانی داشته باشد.

وی فعالیت‌های این شرکت را شامل آموزش شیوه‌ها و راهکارهای ایمن‌سازی در برابر امواج الکترومغناطیس همچنین اصلاح سبک زندگی و نحوه استفاده سالم از وسایل مولد امواج، تولید محصولات ضد امواج نظیر انواع پوشاک ضد امواج برای حفاظت فردی در برابر امواج الکترومغناطیس، تولید انواع محصولات جهت ایزوله‌سازی ساختمان در برابر آلودگی امواج الکترومغناطیس، خدمات اندازه‌گیری میزان آلودگی امواج الکترومغناطیس طبق جدول ارزیابی زیستی SBM۲۰۱۵ در محیط و تالیف کتاب‌های «اثرات بیولوژیکی امواج الکترومغناطیس»،  «چگونه خانه‌ای ایمن در برابر امواج داشته باشیم» (به زبان فارسی، انگلیسی و چینی) و کتاب «گاز رادون؛ اثرات بیولوژیک و شیوه‌های ایمن‌سازی» اعلام کرد.

مدیرعامل این شرکت دانش بنیان در مورد تولید «ماسک‌های آنتی وایرال مای‌شیلد» خاطر نشان  کرد: این ماسک‌ها با استفاده از نوعی از الیاف با تکنولوژی بالای پنبه و فلز نقره طراحی شده و بر طبق نتایج آزمایشگاه مرجع انستیتو پاستور و آزمایشگاه لیستر، فعالیت ویروس کرونا را ۹۹ درصد دچار اختلال می‌کند و با عملکرد بالا باعث از بین رفتن باکتری، میکروب، قارچ و ویروس می‌شود.

زینعلی افزود: انواع ماسک‌های معمولی به دلیل استفاده از الیاف پلیمری فقط تا چند ساعت می‌تواند کاربرد داشته باشد و معمولا دچار تجمع آلودگی باکتریایی و ویروسی شده و بعد از چند ساعت قابل استفاده نیستند، اما «ماسک‌های مای‌شیلد» از نخ نقره و الیاف طبیعی استفاده و عمر آن را به میزان قابل توجهی بهبود بخشیده است، چرا که نقره یک ماده ضدعفونی کننده قوی است و می‌تواند باعث کشته شدن ۶۵۰ گونه آلودگی میکروبی، باکتریایی، قارچی و ویروسی شود. ویژگی‌های برتر این ماسک سهولت تنفس، عدم آلودگی محیط زیست، حفظ خاصیت آنتی وایرالی تا صد بار شستشو، کارآیی آنتی وایرالی برای هرگونه جهش ویروس، دارای سایزبندی‌های متفاوت و دانش‌آموزی است.

به نقل از روابط عمومی ‌صندوق نوآوری و شکوفایی، وی اظهار کرد: یون نقره موجب از هم پاشیدن ویروس می‌شود و فعالیت ویروس را مختل می‌کند و در صورت ورود به بدن قادر به تکثیر نخواهد بود.

زینعلی همچنین از عقد قرارداد با شرکت‌هایی از کشورهای انگلستان، فنلاند، امارات متحده عربی و سوئد برای شروع تولید مشترک این محصول خبر داد.

لحاف یک نوع روانداز زمستانی است که از پشم گوسفند یا شتر، کرک یا حتی الیاف گیاهی مانند پنبه تهیه می‌شود. الیاف گیاهی یا جانوری را در چندلایه پارچه ضخیم و پرتراکم مثل متقال می‌پیچند، بعد رویش ملافه طرح و نقش‌دار می‌کشند و هنگام خوابیدن از آن به‌عنوان روانداز استفاده می‌کنند. هر چه اقلیم یک منطقه سردتر باشد، قطر لحاف و جنس الیاف به‌کاررفته در آن نیز متفاوت‌تر خواهد شد.

حرفه لحاف‌دوزی بخش مهمی از فرهنگ استان خراسان شمالی است. به کسی که لحاف می‌دوزد لحاف‌دوز می‌گویند. استفاده از لحاف و آداب مربوط به دوختن آن ریشه در فرهنگ این منطقه دارد. رویه‌ی لحاف از به هم دوختن قطعات پارچه‌های پنبه‌ای رنگین یا پارچه‌های مخمل درست می‌شود و درون لحاف را پشم یا پنبه‌ای که حلاج آن را زده است می‌گزارند و پس از پرکردن و دوختن رویه‌ی آن، با چوب تشک صاف کن آن را صاف می‌کنند و سپس با سوزن لحاف‌دوزی که ۷ تا ۱۰ سانتی‌متر است و نخ پنبه‌ای یا کتانی آن را می‌دوزند. یکی از مهم‌ترین جهیزیه‌ای که خانواده عروس برایش تهیه می‌کنند لحاف است.

لحاف به‌نوعی روانداز گویند که معمولاً در هنگام خواب بر روی خود می‌کشند. لحاف از روکش کردن پنبه یا پشم به‌وسیله پارچه متقال و روکش کردن آن با ملحفه یا پارچه مخمل درست می‌شود. لحاف از پتو گرم‌تر است و معمولاً فقط در زمستان به کار می‌رود.

حرفه لحاف‌دوزی که تا چند دهه پیش در تمام مناطق شهری و روستایی ایران رواج بسیاری داشت امروزه و به دلیل توسعه صنعت نساجی و تولید انواع پتوها و لحاف‌های صنعتی متنوع و رنگارنگ رو به انقراض و فراموشی است هرچند هنوز می‌توان ردپایی از آن را در محلات قدیمی شهرها و برخی روستاها مشاهده کرد؛ ردپایی که اگر به سرنخی برای احیای این هنر تبدیل نشود، به‌زودی و برای همیشه در هیاهوی توسعه صنعت و تکنولوژی کم‌رنگ و فراموش می‌شود.

استفاده از لحاف در خراسان شمالی جایگاه ویژه‌ای دارد و هنوز هم لحاف‌دوزان در این حرفه مشغول به کار می‌باشند. لحاف‌دوزی شاید تنها حرفه باقی‌مانده از دیرباز تاکنون می‌باشد که به‌واسطه تقاضای مردم هنوز هم استوار و پابرجا مانده است و یکی از کالاهای اصلی جهیزیه دختران تا چند دهه پیش، لحاف و تشک بود. تهیه این کالا خود آدابی ویژه داشت. پس از خریدن پارچه‌های لازم برای این کار با یک لحاف‌دوز خبره هماهنگی به عمل می‌آمد و یک روز خاص را برای دعوت او به منزل مادر عروس خانم تعیین می‌کردند. در روز موعود که حتماً باید از روزهای سعد و مبارک انتخاب می‌شد، همه خانم‌های فامیل در منزل مادر عروس خانم گرد هم می‌آمدند. در گوشه حیاط یا پشت‌بام، لحاف‌دوز مشغول کار دوختن لحاف برای جهیزیه عروس می‌شد. لحاف مخصوص عروس و داماد، لحاف مخصوص سیسمونی، خوشخواب، تشک دیواره دار، تشک ساده، بالشت، متکا، پشتی، کوسن و… از تقاضاهای مردم برای لحاف‌دوزی است.

فنون و مهارت لحاف‌دوزی

لحاف‌دوز در ابتدا با کمان پنبه‌زنی الیاف پشمی یا پنبه‌ای را حلاجی می‌کند. (پنبه‌زنی: این کار را با وسیله‌ای کمان مانند چوبی که زه روده‌ای به آن بسته شده بود و با وسیله‌ای گوشت‌کوب مانند که بر زه می‌کوبیدند انجام می‌شد و با این کار پنبه‌ها با لرزش زه زده می‌شدند.) این کار چندین ساعت زمان می‌برد.

بعد آن‌ها را در ملحفه‌های محکم جا می‌دهد و با چوب تشک صاف کن روی آن می‌زنند تا خوب صاف شود و سعی می‌کند ضخامت الیاف را در همه سطح لحاف یکسان و برابر کند.

لحاف‌دوز این کار را با زدن کوک‌هایی بافاصله منظم روی ملحفه و الیاف درونش انجام می‌دهد. سپس شروع به دوختن اطراف لحاف کرده و در پایان طرح از پیش کشیده شده را می‌دوزند. سپس با سوزن لحاف‌دوزی که ۷ تا ۱۰ سانتی‌متر است و نخ پنبه‌ای یا کتانی آن را می‌دوزند. سوزن بزرگی که لحاف‌دوز از آن برای کوک زدن استفاده می‌کرد جوال‌دوز نام داشت.

لحاف‌دوز نسخه اولیه و کامل‌نشده لحاف را وسط اتاق پهن می‌کند و مشغول انجام کارهای نهایی روی آن می‌شود. بیرونی‌ترین قسمت لحاف حکم ویترین کار را داشت. این مرحله یکی از مراحل مهم است که کل زیبایی کار را نشان می‌دهد. برای رویه اصلی لحاف از پارچه‌های مخمل یا ساتن استفاده می‌شود. لحاف‌دوز روی این پارچه‌ها را طرح و نقش‌دار می‌کند. نقش‌هایی مثل طاق ترنج و قلب و جفت قو و… انگشتانه را در دست کرده تا انتهای سوزن روی آن قرار گیرد و پشت‌سرهم نقشه‌ای را که (با یک‌تکه صابون یا گچ، نقشه را روی پارچه پیاده کرده‌اند) دارند را روی پارچه وسط که معمولاً از جنس ساتن است، پیاده می‌کنند؛ بنابراین لحاف‌دوز سعی می‌کند این قسمت را به زیباترین روش تزئین کند.

نقش‌های معروف لحاف بسیار است که معمولی‌ترین آن دارای زمینه قلمکار و گل وسط و کناره یا حاشیه‌ی پهن است که از کتان ساده و رنگ‌های متضاد درست می‌شود. لحاف‌دوز بدون داشتن هیچ‌گونه نقشه‌ای طرح‌های زیبا و قشنگی را روی لحاف می‌دوزد که جای بس تحسین و تمجید را دارد.

از مرسوم‌ترین نقش‌ها برای لحاف نقش‌های قرینه یکدیگر، گل و بوت، پری دریایی، طرحی از طاووس، دو قلب، ستاره‌ای، ترنجی و منظره است. لحاف‌دوز گاه حتی برای زیباتر شدن رویه کار از هنر تکه‌دوزی نیز استفاده می‌کند. مثلاً گل‌ها را به‌صورت رنگارنگ روی زمینه تک‌رنگ لحاف می‌دوخت.

در زمان‌های قدیم بیشتر لحاف دوخته می‌شد چرا که برای حفظ بدن از سرما بود طرح رویه آن زیاد مهم نبود و بیشترین مدلی که طرف‌داران زیادی داشت مدل مجمه‌ای است که با قراردادن مجمه (سینی بزرگ) در وسط لحاف دایره را تنظیم کرده و بر اساس آن بقیه را هم ادامه داده و در رویه کل لحاف توسط دایره‌های پشت‌سرهم دوخته می‌شد.

تاریخچه لحاف‌دوزی به زمان‌های دور برمی‌گردد. الان در برخی از جاها حتی لحاف دوران ناصرالدین‌شاه نیز بافت می‌شود یعنی چیزی حدود دو قرن پیش.

فنون لحاف‌دوزی با شماره ۱۴۳۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.